
गाउँलेहुक्र माघी डेवानी (भेला)मसे हरेक वर्ष गाउँके असिन अगुवा चुन्ना कर्ठ । जलौराम चन्द्रप्रसादके परिवार मटावाँ चलाइ लग्लक एक शताब्दीसे बहुट हो स्याकल बा । उहाँसे आघ उहाँके बाबा विश्राम चौधरी, उहिस आघ बाज्या मटावाँके जिम्मेवारी सम्हल रलह । २०२७ सालम बाबक निधन हुइलपाछ बर्का डाडु गुरुप्रसाद मटावाँके नेतृत्व कर्लक उहाँ बटोइल । गुरुप्रसाद २०२८ ठेसे २०३३ सालसम मटावाँ बन्ल । वाकरपाछ २०३४ सालके माघी डेवानीम गुरुप्रसाद आपन भाइ चन्द्रप्रसादह यी जिम्मेवारी डेल । “पहिला फ्यारा मटुवाँ हुइबेर २९ रनहु, वाकरपाछ यिहर निरन्तर मटावाँ बाटु,” उहाँ कल ।
पहिला फ्यार मटावाँ बनबेर बहुट खुशी हुइलक उहाँ सुनैल । “छोटी उमेरम मटावाँ बन पैलकम बहुट उत्साहित रनहुँ । पहिला पहिला चलैना बहुट गाह्रो हुइठा की कना लाग । बाबकसंग पूजापाठ व सामाजिक कामम नेंग्लकओर्से सजिलो हुइल,” उहाँकल । यी वर्ष फे उहाँह माघी डेवानीसे गाउँलेहुक्र सर्वसम्मत रूपम मटावाँ चयन करल बाट । यी उहाँके ४६औं कार्यकाल हो । ७७ वर्षके उमेरम नेंग्टी रलक उहाँह फेसे मटावाँ बन्ना मन नि रहहिन । तर पुर्खाके विरासत थामकलाग व थारू समुदायके प्रथा जीवन्त ढरकलाग उहाँ गाउँलेहुकनक मत अनुसार ४५औं कार्यकाल हाँक्न राजी हुइल । “आपन मन निहुइटी हुइटी फे यि वर्ष फे गाउँलेहुक्र महिह चुनलपाछ बाज्या, बाबनके बिंडो थाम पर्ना हुइले,” उहाँ कल ।
मटावान गाउँके सामाजिक कामम खट्न पठा । गाउँके कुल्वा, नाला, डगरके अनुगमन कर्ना, मर्मतसम्भार करैना, विकास निर्माणके कामके अगुवाइ कर्नाठेसे गाउँघरम हुइना झगराझाँटीके छिनोफानो कर्ना जिम्मेवारी मटावाँनके रठा । तर पाछके समय असिन जिम्मेवारी मटावाँके कन्ध्यासमे खोस्जैटी बा । यीसंग मटावाँप्रतिके मानसम्मान फे पहिलेके तुलनाम घटल बा । पहिलेके दाँजोम मटावाँन हेर्ना दृष्टिकोण फेर्गिलक् चन्द्रप्रसाद सुनैनल । “पहिला पहिला गाउँलहुक्र मटावाँन भगवान् जसिन मानठ, आचकाल ओसिन निहो,” उहाँकल्, “एकसे औरजनहन मन्ना चलन हेराइल बा ।” पहिला मटावाँम निहित न्यायिक निरूपणसे विकास निर्माणसम्मके कामके जिम्मेवारी व गाउँके सक्कु अधिकार स्थानीय सरकार बनलपाछ कटौती हुइल ओठेसे मटावाँके महत्व घटलकी कर्ना उहाँके बुझाइ बा ।
“मटावासे कर्टि अइलक काम स्थानीय सरकारसे गठन कर्लक टोल विकास संस्था मार्फत हुइना हुइलठेसे मटावाँहुकन गाउँलेहुक्र मन्न छोर्लक हुइट्,” उहाँ कल ।
मटावाँके नेतृत्वम हुइटी अइलक विकास निर्माणके काम आब टोल विकास संस्थाक अध्यक्षके अगुवाइम हुइठा । ओस्टक, गाउँघरम हुइना झैझगरा, विवादके न्यायिक निरूपण स्थानीय सरकारके न्यायिक समिति कर्ठा । चन्द्रप्रसादक अनुसार पहिला विवाद व कलहक विषय गाउँम डुनु पक्षके जित हुइना गरी मिलाजाए । तर समुदायके तहम मिलैलक न्यायिक मामिलाह स्थानीय सरकारसे मान्यता निडिहलपाछ गाउँलेहुक्र उह न्यायिक समितिम जैना बाध्य हुइल । “यद्यपि न्यायिक समितिसे करल काम चित्त निबुझ्लसे कतिपय गाउँलेहुक्र हमाकहाँ अइठ,” उहाँ कल ।
अधिकार कटौतीपाछ फुर्सदम
अधिकार व जिम्मेवारी कटौतीपाछ आब मटावाँ कामविहीन हुइलबाट । पहिला बिहानसे सन्झ्यासम सामाजिक कामले भ्याइनभ्याई ह्वाए, आब फुर्सदैफुर्सद रठा । चन्द्रप्रसादक अनुसार आब मटावाँहुक्र संस्कृति संरक्षण व प्रवद्र्धन कर्ना कामकेल कर्टि आइलबाट । धार्मिक कार्यम पूजापाठ बाहेक खास्से काम निहुइना हुइलक उहाँ बटोइल । मटावाँके जिम्मेवारी गाउँम हुइना भुइँह्यारथान (थारूके ग्रामदेवता हुइलक स्थान)म पूजा कर्ना व सामान्य सामाजिक काम कर्नाम खुम्चल बा । “चाडबाड व पूजापाठ बाहेक और जिम्मेवारी निहो,” उहाँ कल्, “कबुकाल गाउँघरम भ्वाज, विवाह, अनि मृत्युकार्यम व्यवस्थापन मिलैना बाहेक अरू काम निहो ।”
उहाँके अनुसार मटावाँन पहिलाक हैसियतमा घुमाइलकालग थारू बस्तीम टोल विकास संस्थाके नेतृत्व मटावाँके हातम डिहपर्ठा । असिख हुइलसे गाउँके विकास निर्माणके काम गति लेना व मटावाँके गुम्लक साख घुम्ना आस बा । “पहिला जस्त गाउँके सामाजिक, सांस्कृतिक व न्यायिक कामके अधिकार मटावाँह डेलसे याकर महत्त्व आपन्हे बहर्ना व मटावाँके नेतृत्व लिहकलाग युवाहुक्र आघ सरसेक्ठ्,” उहाँकल, “यि हुइलसे थारू समुदायक मटावाँ प्रथासँग मौलिक कला व संस्कृति फे बची ।” मटावाँ महासंघके जिल्ला अध्यक्ष समेत रलक चन्द्रप्रसाद मटावाँह कानूनी मान्यता डिह पर्ना बटोइठ । “राणा शासनम त राज्यसे मटावाँ, देशबन्ध्या गुरुवाह मान्यता दिहल रह ,” उहाँ कल ।
देशबन्ध्या गुरुवन लालमोहर
१९०० सालम मटावाँ, देशबन्धया गुरुवन राज्यसे लालमोहर डेलक उहाँ सुनैल । आब फे उहिन सुरक्षित ढर्ल बाट उहाँ । “ उ ब्याला मटावाँ, देशबन्ध्या गुरुवाहुकन राज्यसे डेलक सम्मान फे आबके सरकारसे अछिन्डिहल बा” उहाँ गुनासो कर्ल, “पहिलाके जसिन मटावाँन सम्मान व कानूनी मान्यता डिहपर्ठा ।”
‘मटावाँ हेरैलसे संस्कृति ओराजाइ’
मटावाँ प्रथा कमजोर हुइलसे थारू संस्कृति हेरैना चन्द्रप्रसादके चिन्ता बा । थारू समुदायके भाषा, कला, संस्कृति जोगाइलाग मटावाँ प्रथा जीवित ढरपर्ना व याकरलाग गाउँ गाउँम भुइँह्यारथान अनिवार्य बनैना व मान पर्ना उहाँ बटोइल । उहाँके अनुसार भुइँह्यारथानके उत्पत्तिसँग मटावाँ प्रथाके थालनी हुइलकओर्से थारू गाउँटोलम यी भुइह्यार थान हुइपर्ना जरुर बा । “थारू समुदायके अस्तित्व कायम करकलाग भुइँह्यारथान हुइना जरूरी बा,” उहाँ कल “हम्र बर्सेनि कम्तीम तीन फ्यारा सामूहिक रूपम भुइँह्यारथान पुज्ठी ।” भुइँह्यारथानम पूजापाठ कर्लसे गाउँम शान्ति सुरक्षा कायम हुइना, मैन बिरामी निहुइना, अन्नबालीम रोगव्याधि निलाग्ना थारू समुदायके विश्वास बा